काठमाडौं। सन् १९६० मा चितवन उपत्यकामा १ हजारभन्दा बढी गैंडा रहेको थियो। तर, १३ वर्षको अवधिमा गैंडाको संख्या ह्वात्तै घटेर ८० मा पुग्यो। सन् १९७३ मा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको स्थापना गरेर संरक्षण सुरु गरेपछि गैंडाको संख्या बढेर ३५० पुगेको अनुमान गरिएको थियो।
तथापि, प्राकृतिक विज्ञानसम्बन्धी अनुसन्धान गर्ने रिसोर्स नेपालले गरेको एक अध्ययन अनुसार, २०३८ सालदेखि १२ वर्षको अवधिमा १०२ वटा गैंडा घटेका पाइएका छन्। यस अवधिमा स्वाभाविक मृत्यु ५५ प्रतिशत, सिकारीबाट मृत्यु २० प्रतिशत र २५ प्रतिशत उपहारस्वरूप विदेशमा पठाइएका थिए।
उपहारको इतिहास:
नेपालले सुरुमा चीनलाई गैंडा उपहार दिएर यो प्रथा सुरु गरेको थियो। २०५० सम्म भारत, पाकिस्तान, सिंगापुर, जर्मनी र अमेरिकासम्म नेपाली गैंडा पुगेका छन्। यस अवधिमा मात्र अमेरिकालाई ६ वटा गैंडा उपहार दिइएका थिए।
संरक्षणको विवाद:
राष्ट्रिय वातावरण संरक्षण परिषद्का सदस्य प्रल्हाद योञ्जनले गैंडाको संख्या घट्नुमा चोरी, सिकारी र उपहारको भूमिका उठाएका थिए। उनका अनुसार, “गैंडाको संख्या घट्नुमा उपहारको भूमिका कति थियो?” भन्ने प्रश्नले बहसमा आएको थियो।
कुल संख्यामा २५ प्रतिशत नै उपहारमा दिनु उचित नभएको आवाज उठेपछि, वन तथा वातावरण मन्त्रालयका प्रवक्ता उदयराज शर्माले तर्क गरेका थिए, “नेपालमा रोग, चोरी र सिकारीले गैंडाको संख्या धेरै घटाएको हुँदा संरक्षणका लागि विदेशीलाई उपहार स्वरूप दिनु आवश्यक थियो।”
आलोचना र संरक्षणको महत्त्व:
गैंडाको संख्या घट्नुमा उपहारको भूमिकालाई लिएर विशेषज्ञहरूमा मतभेद छ। केहीले भने, उपहारको प्रथाले गैंडाको संरक्षणमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ, जबकि अर्काले यसलाई संरक्षणका लागि आवश्यक बताएका छन्।